Brandenburger Tor – een symbool van Berlijn
Het is heel typerend voor Berlijn: toen op 6 augustus 1791 de poorten officieel werden geopend, was het koninklijke gebouw nog niet voltooid. De Quadriga was nog niet klaar – hij werd pas twee jaar later opgezet. Dit maakt de Brandenburger Tor volgens de Berlijners nog symbolischer. Maar dat ze voorbestemd waren om een van de belangrijkste attracties van de stad te worden, was vanaf het begin bekend – keizer Friedrich Wilhelm II had gepland dat ze net zo luxueus en benijdenswaardig zouden zijn.
Na de Dertigjarige Oorlog werd rond Berlijn een douanemuur met achttien toegangspoorten gebouwd. Deze dienden om de belastinginkomsten op goederen die in de Pruisische hoofdstad werden geïmporteerd, te organiseren. De hoofdentree moest op een bijzondere manier vormgegeven worden: er moest een poort komen, die niet alleen een grensfunctie vervulde, maar ook als versiering diende. De bouw van de poorten, waarvan de weg naar de stad Brandenburg an der Havel leidde, begon in 1781. De tijden waren vredig en de nieuwe poort heette oorspronkelijk niet de Brandenburger Tor, maar de Friedenstor, en de quadriga die hem bekroonde werd vervangen door de gecontroleerde oude Griekse godin van de vrede Irene.
Friedrich Wilhelm II gaf de Pruisische architect Carl Gotthard Langhans opdracht voor het werk. Het ontwerp moest “gewetensvol” worden gemaakt, zodat bij een verhuizing van het douanekantoor de poortjes zouden blijven staan en een lust voor het oog zouden zijn. Dit is hoe het gebeurde: van de achttien poorten bleven alleen de Brandenburger Toren behouden en werden zo het symbool van de hoofdstad en van heel Duitsland. Geïnspireerd door de Atheense Akropolis en zijn Propylaea, gebruikte de architect voor het eerst de oude Griekse stijl in de Duitse architectuur, waarmee hij de basis legde voor wat later bekend werd als het Berlijnse classicisme. Er wordt vaak aangenomen dat Berlijn vanwege de bouw van de Vredespoort de bijnaam “Athene aan de Spree” kreeg, maar dit is niet het geval. In feite werd de stad in de 18e eeuw het culturele centrum van Europa.
De beroemde Berlijnse beeldhouwer uit die tijd, Johann Gottfried Schadow, creëerde de beroemde quadriga die de poort bekroont, hoewel eerlijk gezegd moet worden opgemerkt dat er een hele groep meesters aan heeft gewerkt. Nadat het werk was voltooid, deden geruchten de ronde dat het model van de godin levensgroot was gebeeldhouwd en dat het “model” gravin Wilhelmina von Lichtenau was geweest, ook wel bekend als “de Pruisische pompadour” en minnares van Friedrich Wilhelm II.
Ook in het voordeel van deze theorie is het pikante feit dat het beeld oorspronkelijk naakt was, en Wilhelmina hield ervan om “naakt” te poseren. De gewone mensen vonden deze “outfit”, of liever het gebrek eraan, ongepast, en de godin moest gekleed gaan in een koperen jurk. Alleen de rug van de figuur bleef gedeeltelijk bloot. Johann Gottfried Schadow beweerde echter zelf dat het model voor hem een heel andere jonge vrouw was, de dochter van een smid uit Hausvogteiplatz.
De Brandenburger Tor Quadriga heeft altijd de aandacht getrokken. Het werd zelfs begeerd door niemand minder dan Napoleon Bonaparte, die na zijn overwinning op Berlijn in 1806 de Quadriga in 13 kisten liet ontmantelen en naar Parijs liet brengen. Deze actie leverde hem onder de Berlijners de bijnaam “paardendief” op. Ironisch genoeg kwam tijdens de Tweede Wereldoorlog een van de paardenhoofden precies volgens het demontageplan van Napoleon los.
Op 9 juni 1814, na de overwinning van Pruisen op Napoleon, werd het sculpturale ensemble teruggebracht naar zijn plaats – met de onfatsoenlijk blootgestelde delen van de godin op de juiste manier afgedekt voor transport van Parijs naar Berlijn. Sindsdien zijn de poorten een symbool geworden van de overwinning op Frankrijk en is de godin van de vrede veranderd in de Romeinse godin van de overwinning, Victoria, die is aangevuld met een nieuw element: het Pruisische ijzeren kruis. In de bevolking kreeg de Quadriga de bijnaam “Retourkutsche”, wat in het Duits zoiets betekent als “antwoorden” of “veranderen”.
De terugkeer van de Quadriga naar Berlijn werd toevertrouwd aan Simon Kremzer, een soldaat in het Silezische leger van Blücher die ervaring had met het vervoeren van omvangrijke ladingen. Uit dankbaarheid kreeg hij het recht om in Berlijn te wonen en werd hij transportondernemer en opende hij de eerste door paarden getrokken buslijn van de stad.
In 1871, na de overwinning in de Frans-Pruisische oorlog en de proclamatie van het Duitse rijk en de beëdiging van Wilhelm I als Duitse keizer, trok een enorme overwinningsparade door de Brandenburger Tor. Op het plein tegenover de poorten werd massaal de eenwording van de staat gevierd. Bijna 120 jaar later, op oudejaarsavond 1990, was er weer een feest, dit keer om de hereniging van Duitsland te vieren – een opmerkelijk keerpunt in de geschiedenis!
In 1945 werden de poorten zwaar beschadigd door kogels en granaatscherven, en een projectiel sloeg recht in de quadriga. Het werd pas herbouwd in 1958, tot dan toe kroonde een Sovjetvlag de poorten, die later werd vervangen door de vlag van de DDR. Tijdens de Koude Oorlog bevonden de poorten zich op het grondgebied van de DDR en na 13 augustus 1961 werd de doorgang erdoor geblokkeerd door de Berlijnse Muur.
De Brandenburger Tor is regelmatig in het stadsnieuws te vinden. In 2013 besloot een dronken bestuurder bijvoorbeeld om precies te doen waarvoor de poorten oorspronkelijk waren gebouwd: er doorheen rijden. Het resultaat: een beschadigde pilaar, derde van rechts, en een vernielde BMW. De ongelukkige bestuurder kwam er met de schrik vanaf.
Een eeuw eerder deed zich echter een ernstiger verkeersongeval voor. Tot de revolutie was de centrale verkeersader exclusief voorbehouden aan leden van de koninklijke familie en buitenlandse ambassadeurs. Maar in 1918 profiteerden opstandige soldaten van hen en sloegen met zo’n snelheid door de poorten dat ze de ongelukkige Lorenz Adlon, oprichter van het beroemde gelijknamige hotel in de buurt, begroeven. De ondernemer overleefde het ongeval, maar overleed drie jaar later op dezelfde plek na een ander ongeval.
De Brandenburger Tor is een van de meest voorkomende motieven voor souvenirs, en terecht. Van klassieke prints op mokken en t-shirts tot een chocolademiniatuur die wordt geserveerd in het restaurant van het Adlon Hotel, bijna iedereen in Berlijn lijkt te profiteren van de toeristische belangstelling voor de Brandenburger Tor. Interessant is dat het bedrijf rond het symbool van Berlijn 200 jaar teruggaat. In die tijd kwamen porseleinen paaseieren met vergulde afbeeldingen van de beroemde bezienswaardigheid op de markt.
Als belangrijk symbool van de stad en als belangrijk monument speelt de Brandenburger Tor een cruciale rol in de toeristische sector van Berlijn. Deze historische toegangspoorten worden nagemaakt in verschillende vormen en media, van foto’s en ansichtkaarten tot souvenirs en cadeauartikelen. De belangstelling voor de poorten is zo groot dat bijna geen enkele souvenirwinkel in Berlijn een replica of afbeelding van de poorten kan missen.
De poorten zijn ook populair in de gastronomie. Zo wordt in het restaurant van het gerenommeerde Adlon Hotel een chocolademiniatuur van de landmark geserveerd – een heerlijke herinnering aan het bezoek aan de Duitse hoofdstad.
Deze “tor-business” is niet nieuw. Porseleinen paaseieren met een vergulde afbeelding van de poorten werden al 200 jaar geleden verkocht, wat de blijvende populariteit van dit motief onderstreepte. Deze opmerkelijke levensduur getuigt van de diepe culturele invloed en historische betekenis van de Brandenburger Tor. Ze zijn niet alleen een herkenningspunt van de stad, maar ook een symbool van haar bewogen geschiedenis en haar positie als belangrijk knooppunt in Europa.
